Bir parazit düşünün ki; bir hayvanın davranışlarını değiştiriyor, ona --parazitin-- yavrularını koruma görevini üstlendiriyor ve hatta hayvanın intihar etmesine dahi sebep olabiliyor. "Zihin kontrolü" ifadesi, bir bilim kurgu filmini andırıyor olsa da, esasında bu fenomen kurguyu aşan bir gerçek ve dahası nöro-parazitoloji isimli yeni bir bilimsel alanın da doğmasına neden oldu.
Konak canlısıyla birlikte yıllar içerisinde evrimleşen parazitler, kendisine ev sahipliği yapan canlıların nöro-kimyasal sistemlerine dair önemli bilgiler taşır. Parazitlerin, belirli bir amacı gerçekleştirmek uğruna konak canlının sinir sistemini nasıl "hacklediklerine" dair kavrayışımızın gelişmesi, aynı zamanda da hayvanların kendi davranışlarını nasıl kontrol ettiklerine ve nasıl karar aldıklarına dair kavrayışımızın da gelişmesine neden olabilir. 2018, 1 Mayıs'ında Frontiers in Psychology'de yayımlanan bir araştırmada, çeşitli parazitlerin böcek konaklarını alt etme ve sömürmede kullandığı sofistike, kurnaz ve korkunç yollar anlatılmaktadır.
Korkunç Yöntemler
Parazitin kullandığı korkunç yöntemlerden birisi; böceğin hareket yönünü etkilemektir. Örneğin, parazit bir mantar, bir karıncanın vücudunu işgal eder ve karıncanın organlarıyla beslenmeye başlarken, hayati organlarına asla dokunmaz. Ardından da karıncanın ağaca tırmanmasına ve ağzıyla bir yaprağa tutunmasına neden olan kimyasallar salgılamaya başlar. Bu aşamadan sonra karıncanın vücudundan büyüyen mantar, sporlarla dolu kapsüllerini patlatarak bulaşıcı sporların aşağıya düşmesini ve dağılmasını sağlar. Karıncayı ağaca tırmanmaya zorlayan mantar, böylelikle sporlarının saçılma ve başka bir karıncaya bulaşma şansını arttırır.
Benzer şekilde, parazitik bir kıl kurdu, enfekte cırcır böceklerinin su aramalarına ve buldukları o suda da boğulmalarını neden olur. Cırcır böceğinin intiharı, kıl kurdunun üreme için ihtiyacı olan sulu ortama kavuşmasını sağlar.Bir başka örnek ise, balıkçıl bir kuşun sindirim yolunda üreyerek dışkı yoluyla dışarı atılan Diplostomum pseudospathaceum isimli parazitin yaşam döngüsüne aittir. Kuşun dışkısıyla, su ortamına kavuşan larvalar, balığın derisine tutunarak buradan bir delik açıp, balığın vücuduna giriyor ve göz yuvarlağına ulaşıyor. Larva olgunlaşıncaya kadar, balığın gözünde yaşamını sürdürüyor ve balığın av olmaması için ona yardımcı oluyor. Olgunlaştığında ise tekrar çiftleşebileceği ortama geri dönmesinin yolunu; konak canlısının balıkçıl bir kuş tarafından avlanmasına neden olarak sağlıyor. Bir diğer yöntem ise, koruma manipülasyonudur. Bu yöntem ile, parazit, enfekte canlının --parazitin-- yavrularını korumasını sağlar. Bu tipteki parazitlerden birisi de, eşek arısı olarak bilinen yaban arılarıdır. Yaban arıları, yumurtalarını, bir tırtılı sokarak tırtılın vücuduna aktarır. Canlı tırtılın içerisindeki yumurtalar, larvaya dönüşür ve tırtılın kanıyla beslenmeye başlar. Nihayetinde de, yetişkin eşek arısına dönüşmeden önce koza aşamasını tamamlaması gereken 80 kadar larva tırtılın vücudundan dışarıya çıkar. Fakat, eşek arısı larvaları, koza aşamasında av olmaya oldukça müsait durumdadırlar. Dolayısıyla, potansiyel avcılarını korkutmak için; bir ya da iki larva tırtılın vücudunda kalır ve henüz bilinmeyen bir mekanizma ile tırtılın davranışlarını kontrol eder. Böylelikle de tırtıl potansiyel avcılara karşı saldırı modunda kalarak, kozaları korur.Bu davranış biçimleri, parazitler ve konak canlıları arasındaki çok eski ve oldukça da spesifik ilişkiye ışık tutuyor. Fakat, bu parazitler konak canlısının davranışlarını tam olarak nasıl etkiliyor?
Nöro-parazitoloji
Nöro-parazitoloji, hala çok yeni bir alan ve pek çok vakada, araştırmacılar, söz konusu mekanizmaları tam olarak anlayabilmiş değil. Ancak, bu tür parazitlerin pek çoğu, konak canlısının nöral devreleri üzerine etki eden bileşikleri salgılayarak benzersiz etkiler oluşturuyor. Bu bileşiklerin laboratuvar koşullarında tanımlanması ve kullanılması, bilim insanlarının nöral devrelerin davranışları nasıl kontrol ettiği konusundaki çalışmalarına yardımcı olabilir. Çünkü nörotoksinler, bir hayvanın diğerini güçsüz hale getirme konusundaki evrim stratejisinin bir sonucu olduğundan, genellikle oldukça etkili ve spesifiktirler. Kimya mühendisleri, laboratuvarlarda yüzlerce potansiyel nörotoksin üretebiliyorlar, ancak bunlar büyük oranda rastgeledir ve sıklıkla da kullanışsızdır. Oysa, doğal nörotoksinler, milyonlarca yıllık bir birlikte-evrimin nihai testlerinden başarıyla geçerek günümüze kadar ulaşmıştır.
