Haseki Mahpeyker Kösem Valide Sultan Aliyyetü’ş- Şan Hazretleri; Osmanlı Padişahı Sultan I. Ahmet Han’ın zevcesi (eşi), Sultan IV. Murat ile Sultan İbrahim’in validesi (annesi), Sultan IV. (Avcı) Mehmet’in de babannesi olup Osmanlı Tarihi’ndeki en güçlü ”Valide Sultan” olarak kabul edilir. Rum ya da Boşnak kökenli olduğu tartışmalı olan Kösem Sultan’ın 1590 (Hicri 1000) tarihinde Yunanistan’da bir Rum papazın kızı olarak doğduğu iddia edilir. Anastasya (Anastasia) ya da Nasya adlarıyla anılan Kösem Sultan 1651 (Hicri 1061) tarihinde torunu IV. Mehmet’i ortadan kaldırmak isterken Mehmet Sultan’ın annesi Turhan Sultan’ın suikastı önlemesiyle birlikte Lala Süleyman Aga ve Turhan Sultan taraftarı isyancı askerler tarafından boğularak hal edildi. Bundan sonra da Valide-i Şehide olarak anıldı. Kösem Sultan için Valide-i Kebire, Valide-i Atika, Valide-i Muazzama, Sahibet-ül Makam, Ulu Valide unvanları da kullanıldı. Sultan Ahmed Han’la evlenen Mâhpeyker Kösem Sultan’ın; şehzâde Murâd, şehzâde Kâsım, şehzâde İbrâhim adlı oğulları ile Ayşe, Fatma, Atîke ve Hanzâde sultan isimli kızları oldu. Sultan Ahmed Han’ın genç yaşta vefât etmesi ile yirmi yedi yaşında dul kaldı. Haremin ve devletin başı sayıldı. Sultan dördüncü Murâd’ın tahta geçmesi ile Vâlide Sultan oldu. Zekâsı, kabiliyeti, devlet işlerindeki ince anlayışı ile her iki oğluna yardım etti. Oğulları ve torunu döneminde yaklaşık otuz yıla yakın bir dönemde devletin yönetimi fiili olarak elinde bulunduran, Avrupalıların deyimiyle ”Ana Kraliçe” bütün rakiplerini bertaraf etmeyi bilmiştir. İlk olarak büyük kayınvalidesi Safiye Sultan’ı saraydan uzaklaştırarak ileride onun gibi Büyük Valide Sultan olmuştur.Genç Osman’ın acı bir biçimde şehit edilmesi, oğlu IV. Murat’ın tahta geçmesiyle Kösem Sultan’ın Valide-i Saltanatlık devri başlıyordu. 11 yaşındaki IV. Murat, büyüyesiye kadar annesi Kösem devletin fiili yönetiminde bir numaralı isim olacaktı. Saltanat Naibesi sıfatı ile Kösem Sultan’ın devleti yönetmesi bir ilk olacaktı.Aklı ve zekâsı, güzelliği, hayrat ve hasenatı ile meşhur; sâliha, afîfe (temiz) bir hanım sultân idi. Katı yüreklilik ve entrika ile itham edilen Mahpeyker Kösem Sultan, bıraktığı eserlerle dindar, cömert ve ziyadesiyle hayırsever bir Valide Sultan idi. 10 yıllık saltanatında yaptıkları devlet katında ve halk arasında büyük takdirle karşılanacaktı:
”Çok şefkatli olan Mâhpeyker Sultan, çevresindeki fakirlere bir daha kimseye muhtaç kalmayacak şekilde yardım etmişti. Her sene Receb-i şerif ayında kıyafet değiştirip araba ile hapishanelere gider, borç yüzünden hapse düşenleri, borçlarını ödemek suretiyle hapisten kurtarırdı. Katiller hâriç bütün mahkûmlara yardım elini uzatırdı. Hizmetindeki câriyeleri terbiye ettikten sonra serbest bırakıp, her birine kabiliyetine göre çeyizler ve bir mikdâr mücevher ile bir kaç kese de altın verir ve uygun gördüğü kimselerle nikâhlandırırdı. Yetim ve kimsesiz kızları araştırır çeyizlerini düzerek evlendirirdi. Mâhpeyker Sultan’ın yaptırdığı hayır eserlerinin başında Üsküdar’daki Çinili Câmi gelmektedir. Kubbe kasnağına kadar on yedinci yüzyılın en nefis çinileriyle süslü olan câminin yanında ayrıca mektep; çeşme, dârülhadîs, çifte hamam ve sebil inşâ ettirildi. Boğaziçi’nde Anadolu Kavağı, Sultan Selîm civarında (Çarşamba’da) Vâlide medresesi mescidi ile büyük sanayi ve ticâret yeri olan Çakmakçılar yokuşunda büyük Vâlide hanı ile içindeki mescidi yaptırdı. Rumeli’de vakıfları ve hayratı vardır. Yeni Câmi’nin temeli de Mâh-Peyker Sultan tarafından atıldı. 1640 (H. 1050) târihinde hazırladığı vakfiyesiyle, her sene Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevveredeki fakirlere, sürre alayı ile gönderilmek üzere, vakıflarda bulunmuştu. ”İçki ve tütün yasağıyla bilinen oğlu IV. Murat’ın ölümü sonrası diğer oğlu İbrahim’in tahta geçmesiyle devlet yönetiminde gücü otoritesi yeniden artan Kösem sultan; oğlu İbrahim’in psikolojik bozukluklarıyla başbaşa kalacak, öldürülme korkusuyla yaşayan oğlunun hali onu zor durumda bırakacaktı.Hareminde kadınlara da yaklaşmamasından ötürü Osmanlı soyu tehlikeye girecekti. Nihayetinde Rus köylü kızı Nadya nam-ı diğer Turhan Sultan, Kösem Sultan’a hediye edilecek, haremde yetiştirilecek, Turhan Hatice Sultan olacak; Sultan İbrahim’e sunulan ilk cariye olacak; IV. Mehmet’i dünyayı getirecek ve Osmanlı soyunun ortadan kalkma tehlikesi sona erecekti. Fakat şehzade annesi olması ile ”Haseki Sultan” olan Turhan Sultan kayın validesinin ipini ileride kendisi çekecekti.
